Już od czasów Proroka kulturę arabską cechowało wyjątkowe poszanowanie dla słowa mówionego. Arabowie są bardzo przywiązani do literackiej formy swojego języka, który jest postrzegany jako język kultury, cywilizacji, a przede wszystkim Islamu – jest to przecież język w którym spisano Koran. Jednak kto posługuje się nim na co dzień?
Język książkowy vs mówiony
W większości przypadków Arabowie z literacką formą swojego języka spotykają się dopiero w szkole, w domu i między sobą porozumiewają się bowiem za pomocą dialektów. Okazuje się jednak, że dialektowe „podstawy” wcale nie ułatwiają im nauki, wręcz przeciwnie. Słowa w dialektach często zupełnie różnią się od ich pisarskich odpowiedników, a gramatyka jest mocno uproszczona (i niezbyt sprecyzowana, ponieważ dialektów raczej się nie zapisuje). Język literacki jest więc dla arabskich dzieci tak samo nowy i obcy jak inne języki. Ponadto, arabski literacki jest językiem „skostniałym”, co oznacza, że funkcjonuje praktycznie w niezmienionej formie od VIII wieku, kiedy to jego zasady zostały skodyfikowane przez arabskich gramatyków.[1] Naprawdę rzadko zdarza się, żeby w arabskim domu mówiło się językiem książkowym – jeśli już to ludzie posługują się czymś pośrednim między językiem literackim a dialektem.
Czym jest dyglosja językowa?
Dyglosja językowa to zjawisko komplementarnego stosowania różnych odmian tego samego języka.[2] Można je trochę porównać do dwujęzyczności, jednak o ile termin „dwujęzyczność” odnosi się do dwóch różnych języków to dyglosję zauważa się na poziomie język oficjalny – dialekt. Nie jest to charakterystyczna cecha wyłącznie krajów arabskich, zjawisko daje się też zaobserwować na przykład na terenie niemieckiego obszaru językowego, gdzie na co dzień ludzie posługują się dialektem, a języka literackiego (Hochdeutsch) używa się na piśmie.[3] Jednak w odróżnieniu od sytuacji niemieckiej czy też greckiej, dla arabskiego regionu charakterystyczne jest traktowanie dialektu jako ‘gorszego” od języka literackiego (pomimo, że na co dzień wszyscy się nim posługują!). Wpływ na gloryfikowanie języka pisanego ma właśnie łączenie go z językiem Koranu.
Podsumowując, języka literackiego używa się w piśmie, a dialektów w mowie. Wyjątkiem od tej reguły jest recytacja Koranu, wypowiadanie formułek religijnych i odmawianie modlitw, jednak wciąż jest to tylko odtwarzanie tekstu pisanego (do tej kategorii zaliczają się także przemówienia polityków czy teksty w mediach), a nie spontaniczną wypowiedź. Często zdarza się, że w trakcie wywiadu, kiedy prowadzący zadaje pytanie w języku literackim, gość odpowiada w dialekcie i jest to całkowicie normalne. Dotyczy to telewizji lokalnej, ponieważ dialekt jednego kraju nie jest zrozumiały dla mieszkańca innego kraju arabskiego. Mimo że dialekt w dialekt przechodzi dość łagodnie (co jest pokłosiem czasów plemiennych), a osoby z krajów sąsiadujących się rozumieją, to Egipcjanin z Marokańczykiem już się nie dogada.
PRZYKŁAD DIALEKTU: Forma czasownika „chcę” w Iraku to ARID, w Syrii BIDDI, w Egipcie AJIZ, w Libii NIBBI, a w Jemenie IMMED.
Na koniec warto wspomnieć, że dialekty nie są oficjalnymi językami narodowymi, nie ma np. stricte „języka egipskiego” chociaż można zauważyć dążenia pewnych grup w tym kierunku.
CIEKAWOSTKA: Literacki język arabski jest bardzo „logiczny” właśnie dzięki temu, że jego zasady zostały ustalone przez zespół gramatyków.
CIEKAWOSTKA: Język arabski zmaga się ze sporym problemem zapożyczeń z języka angielskiego np. słownictwo związane z technologią najpierw wchodzi w obieg w „zangielszczonej” wersji, a potem dopiero specjalna rada „wymyśla” jego arabski odpowiednik, stąd też np. na telefon są dwa wymienne określenia – TILIFUN i HATIF, a na radio możemy powiedzieć RADJU albo IZA’A.
CIEKAWOSTKA: różne warianty dialektów występują także w obrębie poszczególnych krajów, np. w Iraku możemy spotkać się z dialektem Bagdadzkim (najważniejszym), dialektem Al.-Basry oraz Mosulskim. Mogą występować też różnice kulturowe, ponieważ dialekt chrześcijan będzie się odrobinę różnił od dialektu muzułmanów w obrębie danego kraju.
(A.T)
[1] Zmianom ulega tylko leksyka i fonetyka
[2] J. Danecki „Arabowie” wydawnictwo „PIW” Warszawa 2001 str. 388
[3] J. Danecki „Arabowie” wydawnictwo „PIW” Warszawa 2001 str. 388